k10.html

<h1>KSIĘGA DZIESIĄTA<br>EMIGRACJA. JACEK</h1>
<h2>Treść:</h2>
<h3>Narada tycząca się zabezpieczenia losu zwycięzców - Układy z
  Rykowem - Pożegnanie - Ważne odkrycie - Nadzieja.</h3>
<p>&nbsp;</p>
<p>Owe obłoki ranne, zrazu rozpierzchnione</p>
<p>Jak czarne ptaki, lecąc w wyższą nieba stronę,</p>
<p>Coraz się zgromadzały; ledwie słońce zbiegło</p>
<p>Z południa, już ich stado pół niebios obległo</p>
<p>Ogromną chmurą; wiatr ją pędził coraz chyżej,</p>
<p>Chmura coraz gęstniała, zwieszała się niżej,</p>
<p>Aż jedną stroną na wpół od niebios oddarta,</p>
<p>Ku ziemi wychylona i wszerz rozpostarta,</p>
<p>Jak wielki żagiel, biorąc wszystkie wiatry w siebie,</p>
<p>Od południa na zachód leciała po niebie.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>I była chwila ciszy; i powietrze stało</p>
<p>Głuche, milczące, jakby z trwogi oniemiało.</p>
<p>I łany zbóż, co wprzódy, kładąc się na ziemi</p>
<p>I znowu w górę trzęsąc kłosami złotemi,</p>
<p>Wrzały jak fale, teraz stoją nieruchome</p>
<p>I poglądają w niebo najeżywszy słomę.</p>
<p>I zielone przy drogach wierzby i topole,</p>
<p>Co pierwej, jako płaczki przy grobowym dole,</p>
<p>Biły czołem, długiemi kręciły ramiony,</p>
<p>Rozpuszczając na wiatry warkocz posrebrzony -</p>
<p>Teraz jak martwe, z niemej wyrazem żałoby,</p>
<p>Stoją na kształt posągów sypilskiej Nioby.</p>
<p>Jedna osina drżąca wstrząsa liście siwe.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Bydło, zwykle do domu powracać leniwe,</p>
<p>Teraz zbiega się tłumnie, pasterzy nie czeka</p>
<p>I opuszczając strawę, do domu ucieka.</p>
<p>Buhaj racicą ziemię kopie, orze rogiem</p>
<p>I całą trzodę straszy ryczeniem złowrogiem;</p>
<p>Krowa coraz ku niebu wznosi wielkie oko,</p>
<p>Usta z dziwu otwiera i wzdycha głęboko;</p>
<p>A wieprz marudzi w tyle, dąsa się i zgrzyta,</p>
<p>I snopy zboża kradnie, i na zapas chwyta.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Ptastwo skryło się w lasy, pod strzechy, w głąb
  trawy;</p>
<p>Tylko wrony, stadami obstąpiwszy stawy,</p>
<p>Przechadzają się sobie poważnemi kroki,</p>
<p>Czarne oczy kierują na czarne obłoki;</p>
<p>Wytknąwszy język z suchej, szerokiej gardzieli</p>
<p>I skrzydła roztaczając, czekają kąpieli;</p>
<p>Lecz i te, przewidując nazbyt mocną burzę,</p>
<p>Już w las ciągną, podobne wznoszącej się chmurze.</p>
<p>Ostatnia z ptaków, lotem nieścigłym zuchwała</p>
<p>Jaskółka, czarny obłok przeszywa jak strzała,</p>
<p>Wreszcie spada jak kula. </p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Właśnie w owej chwili</p>
<p>Szlachta z Moskwą okropną walkę zakończyli</p>
<p>I chronią się gromadnie w domy i stodoły,</p>
<p>Opuszczają plac boju, gdzie wkrótce żywioły</p>
<p>Stoczą walkę.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Na zachód jeszcze ozłocona</p>
<p>Ziemia świeci ponuro, żółtawo-czerwona;</p>
<p>Już chmura, roztaczając cienie na kształt sieci,</p>
<p>Wyławia resztki światła, a za słońcem leci,</p>
<p>Jak gdyby je pochwycić chciała przed zachodem.</p>
<p>Kilka wichrów raz po raz prześwisnęło spodem,</p>
<p>Jeden za drugim lecą, miecąc krople dżdżyste,</p>
<p>Wielkie, jasne, okrągłe, jak grady ziarniste.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Nagle wichry zwarły się, porwały się wpoły,</p>
<p>Borykają się, kręcą, świszczącemi koły</p>
<p>Krążą po stawach, mącą do dna wody w stawach;</p>
<p>Wpadli na łąki, świszczą po łozach i trawach,</p>
<p>Pryskają łóz gałęzie, lecą traw przekosy</p>
<p>Na wiatr, jako garściami wyrywane włosy,</p>
<p>Zmieszane z kędziorami snopów; wiatry wyją,</p>
<p>Upadają na rolę, tarzają się, ryją,</p>
<p>Rwą skiby, robią otwor wichrowi trzeciemu,</p>
<p>Który wydarł się z roli jak słup czarnoziemu,</p>
<p>Wznosi się, jak ruchoma piramida toczy,</p>
<p>Łbem grunt wierci, z nóg piasek sypie gwiazdom w oczy,</p>
<p>Co krok wszerz wydyma się, roztwiera ku górze</p>
<p>I ogromną swą trąbą otrębuje burzę.</p>
<p>Aż z całym tym chaosem wody i kurzawy,</p>
<p>Słomy, liścia, gałęzi, wydartej murawy,</p>
<p>Wichry w las uderzyły i po głębiach puszczy</p>
<p>Ryknęły jak niedźwiedzie. </p>
<p>&nbsp;</p>
<p>A już deszcz wciąż pluszczy,</p>
<p>Jak z sita, w gęstych kroplach; wtem rykły pioruny,</p>
<p>Krople zlały się razem; to jak proste stróny</p>
<p>Długim warkoczem wiążą niebiosa do ziemi,</p>
<p>To jak z wiader buchają warstami całemi.</p>
<p>Już zakryły się całkiem niebiosa i ziemia,</p>
<p>Noc je z burzą od nocy czarniejszą zaciemia.</p>
<p>Czasem widnokrąg pęka od końca do końca,</p>
<p>I anioł burzy na kształt niezmiernego słońca</p>
<p>Rozświeci twarz, i znowu, okryty całunem,</p>
<p>Uciekł w niebo i drzwi chmur zatrzasnął piorunem.</p>
<p>Znowu wzmaga się burza, ulewa nawalna</p>
<p>I ciemność gruba, gęsta, prawie dotykalna.</p>
<p>Znowu deszcz ciszej szumi, grom na chwilę uśnie;</p>
<p>Znowu wzbudzi się, ryknie i znów wodą chluśnie.</p>
<p>Aż się uspokoiło wszystko; tylko drzewa</p>
<p>Szumią około domu i szemrze ulewa.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>W takim dniu pożądany był czas najburzliwszy;</p>
<p>Bo nawalnica, boju plac mrokiem okrywszy,</p>
<p>Zalała drogi, mosty zerwała na rzece,</p>
<p>Z folwarku niedostępną zrobiła fortecę.</p>
<p>O tem więc, co się działo w obozie Soplicy,</p>
<p>Dziś nie mogła rozejść się wieść po okolicy,</p>
<p>A właśnie zawisł szlachty los od tajemnicy.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>W izbie Sędziego ważne toczą się narady;</p>
<p>Bernardyn leżał w łóżku, zmordowany, blady</p>
<p>I skrwawiony, lecz całkiem zdrowy na umyśle,</p>
<p>Daje rozkazy, Sędzia wypełnia je ściśle.</p>
<p>Prosi Podkomorzego, przyzywa Klucznika,</p>
<p>Każe przywieść Rykowa, potem drzwi zamyka.</p>
<p>Godzinę całą trwały tajemne rozmowy,</p>
<p>Aż je przerwał kapitan Ryków temi słowy,</p>
<p>Rzucając na stół kiesę ciężką dukatami:</p>
<p>&quot;Państwo Lachy, już jest ta gadka między wami,</p>
<p>Że każdy Moskal złodziej; powiedzcież, kto spyta,</p>
<p>Że znaliście Moskala, który zwan Nikita</p>
<p>Nikitycz Ryków, rotny kapitan, miał osim</p>
<p>Medalów i trzy krzyże - to pamiętać prosim:</p>
<p>Ten medal za Oczaków, ten za Izmaiłów,</p>
<p>Ten za bitwę pod Nowi, ten za Prejsiż-Iłów,</p>
<p>Tamten za Korsakowa sławną rejteradę</p>
<p>Spod Zurich; a miał także i za męstwo szpadę,</p>
<p>Także od Feldmarszałka trzy zadowolnienia,</p>
<p>Dwie pochwały cesarskie i cztery wspomnienia,</p>
<p>Wszystko na piśmie&quot;. </p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Ale, ale, Kapitanie -</p>
<p>Przerwał Robak - i cóż się tedy z nami stanie,</p>
<p>Jeśli nie chcesz zgodzić się? Wszakże dałeś słowo</p>
<p>Załatwić tę rzecz&quot;. </p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Prawda, słowo dam na nowo -</p>
<p>Rzecze Ryków - ot, słowo! Co po waszej zgubie?</p>
<p>Ja człek poczciwy, ja was, Państwo Lachy, lubię,</p>
<p>Że wy ludzie weseli, dobrzy do wypitki,</p>
<p>I także ludzie śmiali, dobrzy do wybitki.</p>
<p>U nas ruskie przysłowie: Kto na wozie jedzie,</p>
<p>Bywa często pod wozem; kto dzisiaj na przedzie,</p>
<p>Jutro w tyle; dziś bijesz, jutro ciebie biją;</p>
<p>Czy o to gniew? Tak u nas po żołniersku żyją.</p>
<p>Skąd by się człowiekowi tyle złości wzięło</p>
<p>Gniewać się o przegranę! Oczakowskie dzieło</p>
<p>Było krwawe, pod Zurich zbili nam piechotę,</p>
<p>Pod Austerlicem całą utraciłem rotę;</p>
<p>A pierwej wasz Kościuszko pod Racławicami -</p>
<p>Byłem sierżantem - wysiekł mój pluton kosami.</p>
<p>I cóż stąd? To ja znowu u Maciejowiców</p>
<p>Zabiłem własnym sztykiem dwóch dzielnych
  szlachciców:</p>
<p>Jeden był Mokronowski, szedł z kosą przed frontem</p>
<p>I kanonijerowi uciął rękę z lontem.</p>
<p>Oj! wy Lachy! Ojczyzna! ja to wszystko czuję,</p>
<p>Ja Ryków; car tak każe, a ja was żałuję;</p>
<p>Co nam do Lachów? Niechaj Moskwa dla Moskala,</p>
<p>Polska dla Lacha; ale cóż? Car nie pozwala!&quot;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Sędzia mu na to rzecze: &quot;Panie Kapitanie,</p>
<p>Żeś człek poczciwy, wiedzą to wszyscy ziemianie,</p>
<p>U których na kwaterach stałeś od lat wielu;</p>
<p>Za ten dar nie gniewaj się, dobry przyjacielu,</p>
<p>Nie chcieliśmy cię skrzywdzić; te oto dukaty</p>
<p>Śmieliśmy złożyć, wiedząc, żeś człek niebogaty&quot;.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Ach, jegry! - wołał Ryków - cała rota skłuta!</p>
<p>Moja rota! A wszystko z winy tego Płuta!</p>
<p>On komendant, on za to przed carem odpowie.</p>
<p>A wy te grosze sobie zabierzcie, Panowie.</p>
<p>U mnie jest kapitański mój żołd lada jaki,</p>
<p>A dosyć mnie na ponczyk i lulkę tabaki.</p>
<p>A was lubię, że z wami sobie zjem, popiję,</p>
<p>Pohulam, pogawędzę, i tak sobie żyję;</p>
<p>Otóż ja was obronię i, jak będzie śledztwo,</p>
<p>Słowo uczciwe, że dam za wami świadectwo.</p>
<p>Powiemy, że my przyszli tu z wizytą, pili</p>
<p>Sobie, tańczyli, trochę sobie podchmielili,</p>
<p>A Płut przypadkiem ognia zakomenderował,</p>
<p>Bitwa! i batalijon tak jakoś zmarnował.</p>
<p>Wy, Pany, tylko śledztwo pomazujcie złotem,</p>
<p>Będzie kręcić się. Ale teraz powiem o tem,</p>
<p>Co już mówiłem temu szlachcicu, co długi</p>
<p>Ma rapier, że Płut pierwszy komendant, ja drugi:</p>
<p>Płut został żywy, może on wam zagiąć kruczka</p>
<p>Takiego, że zginiecie, bo to chytra sztuczka;</p>
<p>Trzeba mu gębę zatkać bankowym papierem.</p>
<p>No i cóż, Panie szlachcic, ty z długim rapierem,</p>
<p>Czy już byłeś u Płuta, czyś się z nim naradził?&quot;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Gerwazy obejrzał się, łysinę pogładził,</p>
<p>Kiwnął niedbale ręką, jak gdyby znać dawał,</p>
<p>Że już wszystko załatwił. - Lecz Ryków nastawał:</p>
<p>&quot;Cóż, czy Płut będzie milczeć, czy słowem zaręczył?&quot;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Klucznik zły, że go Ryków pytaniami dręczył,</p>
<p>Poważnie palec wielki ku ziemi naginał,</p>
<p>A potem machnął ręką, jak gdyby przecinał</p>
<p>Dalszą rozmowę, i rzekł: &quot;Klnę się Scyzorykiem,</p>
<p>Że Płut nie wyda! gadać już nie będzie z nikim!&quot;</p>
<p>Potem dłonie opuścił i palcami chrząsnął,</p>
<p>Jak gdyby tajemnicę całą z rąk wytrząsnął.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Ten ciemny gest pojęli słuchacze i stali,</p>
<p>Patrząc z dziwem na siebie, wzajem się badali.</p>
<p>I posępne milczenie trwało minut kilka,</p>
<p>Aż Ryków rzekł: &quot;Nosił wilk, ponieśli i wilka!&quot;</p>
<p>&quot;Requiescat in pace&quot; - dodał Podkomorzy.</p>
<p>&quot;Jużci - zakończył Sędzia - był w tem palec Boży!</p>
<p>Lecz ja tej krwi nie winien, jam o tym nie wiedział&quot;.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Ksiądz porwał się z poduszek i posępny siedział.</p>
<p>Na koniec rzekł, spójrzawszy bystro na Klucznika:</p>
<p>&quot;Wielki grzech bezbronnego zabić niewolnika!</p>
<p>Chrystus zabrania mścić się nawet i nad wrogiem!</p>
<p>Oj, Kluczniku! odpowiesz ty ciężko przed Bogiem.</p>
<p>Jedna jest restrykcyja: jeśli popełniono</p>
<p>Nie z zemsty głupiej, ale pro publico bono&quot;.</p>
<p>Klucznik głową i ręką kiwał wyciągnioną</p>
<p>I mrugając powtarzał: Pro publico bono!</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Więcej nie było mowy o Płucie majorze;</p>
<p>Nazajutrz daremnie go szukano we dworze,</p>
<p>Daremnie wyznaczono za trupa nagrodę,</p>
<p>Major zginął bez śladu, jak gdyby wpadł w wodę.</p>
<p>Co się z nim stało, różnie powiadano o tem,</p>
<p>Lecz nikt pewnie nie wiedział ni wtenczas, ni potem.</p>
<p>Daremnie pytaniami Klucznika dręczono;</p>
<p>Nic nie wyrzekł prócz tych słów: Pro publico bono.</p>
<p>Wojski był w tajemnicy, lecz słowem ujęty</p>
<p>Honorowym, staruszek milczał jak zaklęty.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Po zawarciu układów wyszedł z izby Ryków,</p>
<p>A Robak kazał wezwać szlachtę wojowników,</p>
<p>Do których Podkomorzy z powagą tak mówi:</p>
<p>&quot;Bracia! Bóg dziś naszemu szczęścił orężowi,</p>
<p>Ale muszę Waćpaństwu wyznać bez ogródki,</p>
<p>Że z tych niewczesnych bojów złe wynikną skutki;</p>
<p>Zbłądziliśmy i nikt tu z nas nie jest bez winy:</p>
<p>Ksiądz Robak, że zbyt czynnie rozszerzał nowiny,</p>
<p>Klucznik i szlachta, że je pojęła opacznie.</p>
<p>Wojna z Rosyją jeszcze nieprędko się zacznie,</p>
<p>Tymczasem, kto miał udział najczynniejszy w bitwie,</p>
<p>Ten nie może bezpieczny zostać się na Litwie;</p>
<p>Musicie więc do Księstwa uciekać, Panowie,</p>
<p>A mianowicie Maciej, co się Chrzciciel zowie,</p>
<p>Tadeusz, Konew, Brzytew - niech unoszą głowy</p>
<p>Za Niemen, gdzie ich czeka zastęp narodowy;</p>
<p>My na was nieobecnych całą winę zwalim</p>
<p>I na Płuta; tak resztę rodzeństwa ocalim.</p>
<p>Żegnam was nie na długo; są pewne nadzieje,</p>
<p>Że nam z wiosną swobody zorza zajaśnieje</p>
<p>I Litwa, co was teraz żegna jak tułaczy,</p>
<p>Wkrótce jako zwycięskich swych zbawców zobaczy.</p>
<p>Sędzia wszystko, co trzeba, zgotuje na drogę</p>
<p>I ja pieniędzmi, ile zdołam, dopomogę&quot;.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Czuła szlachta, że mądrze Podkomorzy radził;</p>
<p>Wiadomo, że kto z ruskim carem raz się zwadził,</p>
<p>Ten już z nim na tej ziemi nie zgodzi się szcz�rze</p>
<p>I musi albo bić się, albo gnić w Sybirze.</p>
<p>Więc nic nie mówiąc, smutnie po sobie spójrzeli,</p>
<p>Westchnęli; na znak zgody głowami skinęli.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Polak, chociaż stąd między narodami słynny,</p>
<p>Że bardziej niźli życie kocha kraj rodzinny,</p>
<p>Gotów zawżdy rzucić go, puścić się w kraj świata,</p>
<p>W nędzy i poniewierce przeżyć długie lata,</p>
<p>Walcząc z ludźmi i z losem, póki mu śród burzy</p>
<p>Przyświeca ta nadzieja, że Ojczyźnie służy.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Oświadczyli, że zaraz wyjeżdżać gotowi.</p>
<p>Tylko się to nie zdało panu Buchmanowi:</p>
<p>Buchman, człowiek rozsądny, w bitwę się nie wmieszał,</p>
<p>Ale słysząc, że radzą, głosować pośpieszał.</p>
<p>Znajdował projekt dobrym, lecz chciał przeinaczyć,</p>
<p>Dokładniej go rozwinąć, jaśniej wytłumaczyć,</p>
<p>A naprzód komisyją legalnie wyznaczyć,</p>
<p>Która by rozważyła emigracji cele,</p>
<p>Środki, sposoby tudzież innych względów wiele;</p>
<p>Nieszczęściem, krótkość czasu była na zawadzie,</p>
<p>Że się nie stało zadość Buchmanowej radzie.</p>
<p>Szlachta żegna się śpiesznie i już w drogę rusza.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Ale Sędzia zatrzymał w izbie Tadeusza</p>
<p>I rzekł do Księdza: &quot;Czas już, żebym ci powiedział</p>
<p>To, o czem-em z pewnością wczoraj się dowiedział,</p>
<p>Że nasz Tadeusz szczerze zakochany w Zosi;</p>
<p>Niechajże przed odjazdem o rękę jej prosi;</p>
<p>Mówiłem z Telimeną; już nam nie przeszkadza.</p>
<p>Zosia także się z wolą opiekunów zgadza.</p>
<p>Jeśli dziś ślubem pary nie możem uwieńczyć,</p>
<p>Toćby ich, Panie Bracie, przynajmniej zaręczyć</p>
<p>Przed odjazdem; bo serce młode i podróżne,</p>
<p>Wiesz dobrze, jako miewa tentacyje różne;</p>
<p>A wszakże kiedy okiem rzuci na pierścionek</p>
<p>I przypomni młodzieniec, że już jest małżonek,</p>
<p>Zaraz w nim obcych pokus ostyga gorączka.</p>
<p>Wierzaj mi, wielką siłę ma ślubna obrączka.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Ja sam przed lat trzydziestu wielki afekt miałem</p>
<p>Ku pannie Marcie, której serce pozyskałem;</p>
<p>Byliśmy zaręczeni; Bóg nie błogosławił</p>
<p>Związkowi temu i mnie sierotą zostawił,</p>
<p>Wziąwszy do chwały swojej nadobną Wojszczankę,</p>
<p>Przyjaciela mojego córę, Hreczeszankę.</p>
<p>Pozostała mi tylko pamiątka jej cnoty,</p>
<p>Jej wdzięków i ten oto ślubny pierścień złoty.</p>
<p>Ilekroć nań spójrzałem, zawsze ma nieboga</p>
<p>Stawała przed oczyma; i tak z łaski Boga</p>
<p>Dotąd mej narzeczonej dochowałem wiary,</p>
<p>I nie bywszy małżonkiem, jestem wdowiec stary,</p>
<p>Chociaż Wojski ma drugą córę, dość nadobną</p>
<p>I do mojej kochanej Marty dość podobną!&quot;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>To mówiąc, na pierścionek z czułością spozierał</p>
<p>I odwróconą ręką łzy z oczu ocierał.</p>
<p>&quot;Bracie - kończył - co myślisz? Zrobim zaręczyny?</p>
<p>On kocha, a mam słowo ciotki i dziewczyny&quot;.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Lecz Tadeusz podbiega i z żywością mówi:</p>
<p>&quot;Czymże zdołam odwdzięczyć dobremu Stryjowi,</p>
<p>Który tak o me szczęście ustawnie się trudzi!</p>
<p>Ach, dobry Stryju! Byłbym najszczęśliwszy z ludzi,</p>
<p>Gdyby mi Zosia była dzisiaj zaręczona,</p>
<p>Gdybym wiedział, że to jest moja przyszła żona.</p>
<p>Przecież powiem otwarcie: dziś te zaręczyny</p>
<p>Do skutku przyjść nie mogą; są różne przyczyny...</p>
<p>Nie pytaj więcej. Jeśli Zosia czekać raczy,</p>
<p>Może mnie wkrótce lepszym, godniejszym obaczy,</p>
<p>Może stałością na jej wzajemność zarobię,</p>
<p>Może troszeczką sławy me imię ozdobię,</p>
<p>Może wkrótce w ojczyste wrócim okolice;</p>
<p>Wtenczas, Stryju, wspomnę ci twoje obietnice,</p>
<p>Wtenczas na klęczkach drogą powitam Zosienkę</p>
<p>I jeśli będzie wolna, poproszę o rękę;</p>
<p>Teraz porzucam Litwę może na czas długi,</p>
<p>Może Zosi tymczasem podobać się drugi;</p>
<p>Więzić jej woli nie chcę; prosić o wzajemność,</p>
<p>Na którąm nie zasłużył, byłaby nikczemność&quot;.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Gdy te słowa z uczuciem mówił chłopiec młody,</p>
<p>Zaświeciły mu, jako dwie wielkie jagody</p>
<p>Pereł, dwie łzy na wielkich błękitnych źrenicach</p>
<p>I stoczyły się szybko po rumianych licach.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Ale Zosia ciekawa z głębiny alkowy</p>
<p>Śledziła przez szczelinę tajemne rozmowy;</p>
<p>Słyszała, jak Tadeusz po prostu i śmiało</p>
<p>Opowiedział swą miłość, serce w niej zadrżało,</p>
<p>I widziała tych wielkich dwoje łez w źrenicach.</p>
<p>Choć dojść nie mogła wątku w jego tajemnicach:</p>
<p>Dlaczego ją pokochał? dlaczego porzuca?</p>
<p>Gdzie odjeżdża? przecież ją ten odjazd zasmuca.</p>
<p>Pierwszy raz posłyszała w życiu z ust młodziana</p>
<p>Dziwną i wielką nowość, że była kochana.</p>
<p>Biegła więc, gdzie stał mały domowy ołtarzyk,</p>
<p>Wyjęła zeń obrazek i relikwijarzyk:</p>
<p>Na obrazku tym była święta Genowefa,</p>
<p>A w relikwiji suknia świętego Józefa</p>
<p>Oblubieńca, patrona zaręczonej młodzi;</p>
<p>I z temi świętościami do pokoju wchodzi.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Pan odjeżdżasz tak prędko? Ja Panu na drogę</p>
<p>Dam podarunek mały i także przestrogę:</p>
<p>Niechaj Pan zawsze z sobą relikwije nosi</p>
<p>I ten obrazek, a niech pamięta o Zosi.</p>
<p>Niech Pana Pan Bóg w zdrowiu i szczęściu prowadzi</p>
<p>I niech prędko szczęśliwie do nas odprowadzi&quot;.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Umilkła i spuściła głowę; oczki modre</p>
<p>Ledwie stuliła, z rzęsów pobiegły łzy szczodre,</p>
<p>A Zosia z zamkniętymi stojąc powiekami,</p>
<p>Milczała, sypiąc łzami jako brylantami.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Tadeusz, biorąc dary i całując rękę,</p>
<p>Rzekł: &quot;Pani! Już ja muszę pożegnać Panienkę;</p>
<p>Bądź zdrowa, wspomnij o mnie i racz czasem zmówić</p>
<p>Pacierz za mnie! Zofijo!...&quot; Więcej nie mógł mówić.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Lecz Hrabia, z Telimeną wszedłszy niespodzianie,</p>
<p>Uważał młodej pary czułe pożegnanie,</p>
<p>Wzruszył się i rzuciwszy wzrok ku Telimenie:</p>
<p>&quot;Ileż - rzekł - jest piękności choć w tak prostej scenie!</p>
<p>Kiedy dusza pasterki z wojownika duszą,</p>
<p>Jak łódź z okrętem w burzy, rozłączyć się muszą!</p>
<p>Zaiste! nic tak uczuć w sercu nie rozpala,</p>
<p>Jako kiedy się serce od serca oddala.</p>
<p>Czas jest to wiatr: on tylko małą świecę zdmuchnie,</p>
<p>Wielki pożar od wiatru tem mocniej wybuchnie.</p>
<p>I moje serce zdolne mocniej kochać z dala.</p>
<p>Panie Soplico! Miałem ciebie za rywala;</p>
<p>Ten błąd był jedną z przyczyn naszej smutnej zwady,</p>
<p>Która mię przymusiła dostać na was szpady.</p>
<p>Postrzegam błąd mój, boś ty wzdychał ku pasterce,</p>
<p>Ja zaś tej pięknej Nimfie oddałem me serce.</p>
<p>Niech we krwi wrogów nasze utoną urazy,</p>
<p>Nie będziem się zbójczemi rozpierać żelazy.</p>
<p>Niech się inaczej spór nasz zalotny rozstrzygnie:</p>
<p>Walczmy, kto kogo czuciem miłości wyścignie!</p>
<p>Zostawim oba drogie serc naszych przedmioty,</p>
<p>Pośpieszymy obadwa na miecze, na groty;</p>
<p>Walczmy z sobą stałością, żalem i cierpieniem,</p>
<p>A wrogów naszych mężnym ścigajmy ramieniem&quot;.</p>
<p>Rzekł i na Telimenę spójrzał, ale ona</p>
<p>Nic nie odpowiadała, strasznie zadziwiona.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Mój Hrabio - przerwał Sędzia -</p>
<p>po co chcesz koniecznie</p>
<p>Wyjeżdżać? Wierz mi, w twoich dobrach siedź
  bezpiecznie.</p>
<p>Szlachtę biedną rząd mógłby odrzeć i przechłostać,</p>
<p>Ale ty, Hrabio, pewien jesteś cały zostać;</p>
<p>Wiesz, w jakim rządzie żyjesz, jesteś dość bogaty,</p>
<p>Wykupisz się od więzień połową intraty&quot;.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;To niezgodna - rzekł Hrabia - z moim charakterem;</p>
<p>Nie mogę być kochankiem, będę bohaterem;</p>
<p>W miłości troskach - sławy zwę pocieszycielki;</p>
<p>Gdy jestem nędzarz sercem, będę ręką wielki&quot;.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Telimena pytała: &quot;Któż Panu przeszkadza</p>
<p>Kochać i być szczęśliwym!&quot; - </p>
<p>&quot;Mych przeznaczeń władza -</p>
<p>Rzekł Hrabia - ciemność przeczuć, które ruchem tajnym</p>
<p>Rwą się ku stronom obcym, dziełom nadzwyczajnym.</p>
<p>Wyznaję, że dziś chciałem na cześć Telimenie</p>
<p>U ołtarzów Hymena zapalić płomienie,</p>
<p>Ale mi dał zbyt piękny przykład ten młodzieniec,</p>
<p>Sam dobrowolnie ślubny swój zrywając wieniec</p>
<p>I biegąc serca swego doświadczać w przeszkodach</p>
<p>Zmiennych losów i w krwawych wojennych przygodach.</p>
<p>Dziś otwiera się nowa i dla mnie epoka!</p>
<p>Brzmiała odgłosem broni mej Birbante-rokka,</p>
<p>Oby ten odgłos równie w Polszcze się rozszerzył!&quot;</p>
<p>Skończył i dumnie szpady rękojeść uderzył.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Jużci - rzekł Robak - trudno ganić tę ochotę;</p>
<p>Jedź, weź pieniądze, możesz usztyftować rotę,</p>
<p>Jak Włodzimierz Potocki, co Francuzów zdziwił</p>
<p>Dając na skarb milijon; jak książę Radziwiłł</p>
<p>Dominik, co zastawił dobra swe i sprzęty</p>
<p>I dwa uzbroił nowe konne regimenty.</p>
<p>Jedź, jedź, a weź pieniądze; rąk tam dosyć mamy,</p>
<p>Ale grosza brak w Księstwie; jedź Wasze,
  żegnamy&quot;.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Telimena, smutnemi rzuciwszy oczyma:</p>
<p>&quot;Niestety - rzekła - widzę, że cię nic nie
  wstrzyma!</p>
<p>Rycerzu mój, w wojenne kiedy wstąpisz szranki,</p>
<p>Obróć czułe spójrzenie na kolor kochanki!</p>
<p>(Tu wstążkę oderwawszy od sukni, zrobiła</p>
<p>Kokardę i na piersiach Hrabi przyszpiliła).</p>
<p>Niech cię ten kolor wiedzie na działa ogniste,</p>
<p>Na kopije błyszczące i deszcze siarczyste,</p>
<p>A kiedy się rozsławisz walecznemi czyny</p>
<p>I gdy nieśmiertelnemi przesłonisz wawrzyny</p>
<p>Skrwawiony szyszak i hełm twój zwycięstwem hardy,</p>
<p>I wtenczas jeszcze oko zwróć do tej kokardy.</p>
<p>Wspomnij, czyja ten kolor przyszpiliła ręka!&quot;</p>
<p>Tu mu podała rękę. </p>
<p>Pan Hrabia przyklęka,</p>
<p>Całuje; Telimena zbliżyła do oka</p>
<p>Chustkę, a drugiem okiem pogląda z wysoka</p>
<p>Na Hrabię, który żegnał ją mocno wzruszony.</p>
<p>Ona wzdychała, ale ruszyła ramiony.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Lecz Sędzia rzekł: </p>
<p>&quot;Mój Hrabio, śpiesz się, bo już późno&quot;.</p>
<p>A ksiądz Robak: &quot;Dość tego! - wołał z miną groźną. -</p>
<p>Spiesz się, Wasze!&quot; - Tak rozkaz Sędziego i Księdza</p>
<p>Rozdziela czułą parę i z izby wypędza.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Tymczasem pan Tadeusz stryja obejmował</p>
<p>Ze łzami i Robaka w rękę pocałował;</p>
<p>Robak, ku piersiom chłopca przycisnąwszy skronie</p>
<p>I na głowie mu na krzyż położywszy dłonie,</p>
<p>Spójrzał ku niebu i rzekł: &quot;Synu! z Panem Bogiem!&quot;</p>
<p>I zapłakał... A już był Tadeusz za progiem.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Jak to? - zapytał Sędzia - nic mu brat nie powie</p>
<p>I teraz? Biedny chłopiec, jeszcze się nie dowie</p>
<p>O niczem! przed odjazdem?&quot; - </p>
<p>&quot;Nie - rzekł Ksiądz - o niczem</p>
<p>(Płacząc długo z zakrytem rękami obliczem).</p>
<p>I po cóż by miał wiedzieć biedny, że ma ojca,</p>
<p>Który się skrył przed światem jak łotr, jak zabojca?</p>
<p>Bóg widzi, jak pragnąłbym, ale z tej pociechy</p>
<p>Zrobię Bogu ofiarę za me dawne grzechy&quot;.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Więc - rzecze Sędzia - teraz czas myśleć o
  sobie;</p>
<p>Uważ, że człowiek w twoim wieku i chorobie</p>
<p>Nie zdołałby z innymi razem emigrować;</p>
<p>Mówiłeś, że wiesz domek, gdzie się masz przechować;</p>
<p>Powiedz, gdzie? Spieszmy, czeka zaprzężona bryka.</p>
<p>Czy nie najlepiej w puszczę, do chaty leśnika?&quot;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Robak, kiwając głową, rzekł: &quot;Do jutra rana</p>
<p>Mam czas; teraz, mój bracie, poślij do plebana,</p>
<p>Aby tu jak najrychlej przybył z wijatykiem.</p>
<p>Oddal stąd wszystkich, zostań tyko sam z Klucznikiem.</p>
<p>Zamknij drzwi&quot;.</p>
<p>Sędzia spełnił Robaka rozkazy</p>
<p>I usiada na łóżku przy nim; a Gerwazy</p>
<p>Stoi, łokieć przytwierdza na główni rapiera,</p>
<p>A czoło pochylone na dłoniach opiera.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Robak, nim zaczął mówić, w Klucznika oblicze</p>
<p>Wzrok utkwił i milczenie chował tajemnicze.</p>
<p>A jako chirurg naprzód miękką rękę składa</p>
<p>Na ciele chorującem, nim ostrzem raz zada,</p>
<p>Tak Robak wyraz bystrych oczu swych złagodził,</p>
<p>Długo niemi po oczach Gerwazego wodził,</p>
<p>Na koniec, jakby ślepym chciał uderzyć ciosem,</p>
<p>Zasłonił oczy ręką i rzekł mocnym głosem:</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Jam jest Jacek Soplica...&quot;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Klucznik na to słowo</p>
<p>Pobladnął, pochylił się, i ciała połową</p>
<p>Wygięty naprzód, stanął, zwisł na jednej nodze,</p>
<p>Jak głaz lecący z góry, zatrzymany w drodze.</p>
<p>Oczy roztwierał, usta szeroko rozszerzał,</p>
<p>Grożąc białemi zęby, a wąsy najeżał;</p>
<p>Rapier z rąk upuszczony przy ziemi zatrzymał</p>
<p>Kolanami i głownię prawą ręką imał,</p>
<p>Cisnąc ją; rapier, z tyłu za nim wyciągniony,</p>
<p>Długim, czarnym swym końcem chwiał się w różne strony.</p>
<p>I Klucznik był podobny rysiowi rannemu,</p>
<p>Który z drzewa ma skoczyć w oczy myśliwemu,</p>
<p>Wydyma się kłębuszkiem, mruczy, krwawe ślepie</p>
<p>Wyiskrza, wąsy rusza i ogonem trzepie.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Panie Rębajło - rzekł Ksiądz - już mię nie
  zatrwożą</p>
<p>Gniewy ludzkie, bo jestem już pod ręką Bożą;</p>
<p>Zaklinam cię na imię Tego, co świat zbawił</p>
<p>I na krzyżu zabójcom swoim błogosławił,</p>
<p>I przyjął prośbę łotra, byś się udobruchał</p>
<p>I to, co mam powiedzieć, cierpliwie wysłuchał;</p>
<p>Sam przyznałem się; muszę dla ulgi sumnienia</p>
<p>Pozyskać, a przynajmniej prosić przebaczenia.</p>
<p>Posłuchaj mej spowiedzi; potem zrobisz sobie</p>
<p>Ze mną, co zechcesz&quot;. I tu złożył ręce obie</p>
<p>Jak do pacierza; Klucznik cofnął się zdumiony,</p>
<p>Uderzał ręką w czoło i ruszał ramiony.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>A Ksiądz zaczął swą dawną z Horeszką zażyłość</p>
<p>Opowiadać i swoją z jego córką miłość,</p>
<p>I swe z tego powodu z Stolnikiem zatargi.</p>
<p>Lecz mówił nieporządnie, często mięszał skargi</p>
<p>I żale we swą spowiedź, często rzecz przecinał,</p>
<p>Jak gdyby już ją kończył, i znowu zaczynał.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Klucznik, dzieje Horeszków znający dokładnie,</p>
<p>Całą tę powieść, chociaż splątaną bezładnie,</p>
<p>Porządkował w pamięci i dopełniać umiał;</p>
<p>Lecz Sędzia wielu rzeczy zgoła nie rozumiał.</p>
<p>Oba pilnie słuchali, pochyliwszy głowy,</p>
<p>A Jacek mówił coraz wolniejszemi słowy</p>
<p>I często zarywał się.</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Wszak sam wiesz, Gerwazeńku, jak Stolnik
  zapraszał</p>
<p>Często mnie na biesiady; zdrowie moje wnaszał,</p>
<p>Krzyczał nieraz, do góry podniósłszy szklenicę,</p>
<p>Że nie miał przyjaciela nad Jacka Soplicę;</p>
<p>Jak on mnie ściskał! Wszyscy, którzy to widzieli,</p>
<p>Myślili, że on ze mną duszą się podzieli.</p>
<p>On przyjaciel? on wiedział, co się wtenczas działo</p>
<p>W duszy mojej! </p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Tymczasem już szeptała o tem okolica,</p>
<p>Jaki taki gadał mi: &lt;&lt;Ej, panie Soplica!</p>
<p>Daremnie konkurujesz; dygnitarskie progi</p>
<p>Za wysokie na Jacka podczaszyca nogi&gt;&gt;.</p>
<p>Ja śmiałem się, udając, że drwiłem z magnatów</p>
<p>I z córek ich, i nie dbam o arystokratów;</p>
<p>Że jeśli bywam u nich, z przyjaźni to robię,</p>
<p>A za żonę nie pojmę, tylko równą sobie.</p>
<p>Przecie bodły mi duszę do żywca te żarty;</p>
<p>Byłem młody, odważny, świat był mnie otwarty</p>
<p>W kraju, gdzie, jako wiecie, szlachcic urodzony</p>
<p>Jest zarówno z panami kandydat korony!</p>
<p>Wszakże Tęczyński niegdyś z królewskiego domu</p>
<p>Żądał córy, a król mu oddał ją bez sromu.</p>
<p>Sopliców czyż nie równe Tęczyńskim zaszczyty</p>
<p>Krwią, herbem, wierną służbą Rzeczypospolit�j!</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Jak łatwo może człowiek popsuć szczęście drugim</p>
<p>W jednej chwili, a życiem nie naprawi długi�m!</p>
<p>Jedno słowo Stolnika, jakżebyśmy byli</p>
<p>Szczęśliwi! Kto wie, może dotąd byśmy żyli,</p>
<p>Może i on przy swojem kochanem dziecięciu,</p>
<p>Przy swojej pięknej Ewie, przy swym wdzięcznym zięciu</p>
<p>Zestarzałby spokojny! może wnuki swoje</p>
<p>Kołysałby! Teraz co? nas zgubił oboje,</p>
<p>I sam... i to zabójstwo... i wszystkie następstwa</p>
<p>Tej zbrodni, wszystkie moje biedy i przestępstwa!...</p>
<p>Ja skarżyć nie mam prawa, ja jego morderca,</p>
<p>Ja skarżyć nie mam prawa, przebaczam mu z serca,</p>
<p>Ale i on...</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Żeby już raz otwarcie był mnie zrekuzował,</p>
<p>Bo znał nasze uczucia; gdyby nie przyjmował</p>
<p>Mych odwiedzin; to kto wie? może bym odjechał,</p>
<p>Pogniewał się, połajał, w końcu go zaniechał.</p>
<p>Ale on, chytrze dumny, wpadł na koncept nowy:</p>
<p>Udawał, że mu nawet nie przyszło do głowy,</p>
<p>Żeby ja mógł się starać o związek takowy.</p>
<p>A byłem mu potrzebnym, miałem zachowanie</p>
<p>U szlachty i lubili mnie wszyscy ziemianie.</p>
<p>Więc on niby miłości mojej nie dostrzegał,</p>
<p>Przyjmował mnie jak dawniej, a nawet nalegał,</p>
<p>Abym częściej przyjeżdżał; a ilekroć sami</p>
<p>Byliśmy, widząc oczy me przyćmione łzami</p>
<p>I pierś zbyt pełną i już wybuchnąć gotową,</p>
<p>Chytry starzec, wnet wrzucił obojętne słowo</p>
<p>O procesach, sejmikach, łowach...</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Ach, nieraz przy kieliszkach, gdy się tak rozrzewniał,</p>
<p>Gdy mię tak ściskał i o przyjaźni zapewniał,</p>
<p>Potrzebując mej szabli lub kreski na sejmie,</p>
<p>Gdy musiałem nawzajem ściskać go uprzejmie,</p>
<p>To tak we mnie złość wrzała, że ja obracałem</p>
<p>Ślinę w gębie, a dłonią rękojeść ściskałem,</p>
<p>Chcąc plunąć na tę przyjaźń i wnet szabli dostać;</p>
<p>Ale Ewa, zważając mój wzrok i mą postać,</p>
<p>Zgadywała, nie wiem jak, co się we mnie działo,</p>
<p>Patrzyła błagająca, lice jej bledniało;</p>
<p>A był to taki piękny gołąbek, łagodny,</p>
<p>I wzrok miała uprzejmy taki! tak pogodny!</p>
<p>Taki anielski, że już nie wiem, już nie miałem</p>
<p>Odwagi zagniewać ją, zatrwożyć - milczałem.</p>
<p>I ja, zawadyjaka sławny w Litwie cał�j,</p>
<p>Co przede mną największe pany nieraz drżały,</p>
<p>Com nie żył dnia bez bitki, co nie Stolnikowi,</p>
<p>Alebym się pokrzywdzić nie dał i królowi,</p>
<p>Co we wściekłość najmniejsza wprawiała mię sprzeczka,</p>
<p>Ja wtenczas, zły i pjany, milczał jak owieczka!</p>
<p>Jak gdybym Sanctissimum ujrzał!</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Ileż to razy chciałem serce me otworzyć</p>
<p>I już się nawet przed nim do prośb upokorzyć,</p>
<p>Lecz spójrzawszy mu w oczy, spotkawszy wejrzenia</p>
<p>Zimne jak lód, wstyd mi było mojego wzruszenia;</p>
<p>Spieszyłem znowu jak najzimniej dyskurować</p>
<p>O sprawach, o sejmikach, a nawet żartować.</p>
<p>Wszystko to, prawda, z pychy, żeby nie ubliżyć</p>
<p>Imieniowi Sopliców, żeby się nie zniżyć</p>
<p>Przed panem prośbą próżną, nie dostać odmowy,</p>
<p>Bo jakież by to były między szlachtą mowy,</p>
<p>Gdyby wiedziano, że ja, Jacek...</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Soplicy Horeszkowie odmówili dziewkę!</p>
<p>Że mnie, Jackowi, czarną podano polewkę!</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;W końcu, sam już nie wiedząc, jak sobie
  poradzić,</p>
<p>Umyśliłem ze szlachty mały pułk zgromadzić</p>
<p>I opuścić na zawsze powiat i Ojczyznę,</p>
<p>Wynieść się gdzie na Moskwę lub na Tatarszczyznę</p>
<p>I zacząć wojnę. Jadę pożegnać Stolnika,</p>
<p>W nadziei, że gdy ujrzy wiernego stronnika,</p>
<p>Dawnego przyjaciela, prawie domownika,</p>
<p>Z którym pił i wojował przez tak długie lata,</p>
<p>Teraz żegnającego i kędyś w kraj świata</p>
<p>Jadącego - że może starzec się poruszy</p>
<p>I pokaże mi przecież trochę ludzkiej duszy,</p>
<p>Jak ślimak rogów!</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Ach! kto choć na dnie serca ma dla przyjaciela</p>
<p>Choćby iskierkę czucia, gdy się z nim rozdziela,</p>
<p>Dobędzie się iskierka ta przy pożegnaniu,</p>
<p>Jako ostatni płomyk życia przy skonaniu!</p>
<p>Raz ostatni dotknąwszy przyjaciela skroni,</p>
<p>Częstokroć najzimniejsze oko łzę uroni!</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Biedna, słysząc o moim odjeździe, pobladła,</p>
<p>Bez przytomności, ledwie że trupem nie padła,</p>
<p>Nie mogła nic przemówić, aż się jej rzuciły</p>
<p>Strumieniem łzy - poznałem, jak jej byłem miły!</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Pomnę, pierwszy raz w życiu jam się łzami zalał</p>
<p>Z radości i z rozpaczy, zapomniał się, szalał.</p>
<p>Już chciałem znowu upaść ojcu jej pod nogi,</p>
<p>Wić się jak wąż u kolan, wołać: &lt;&lt;Ojcze drogi,</p>
<p>Weź za syna lub zabij!&gt;&gt; Wtem Stolnik posępny,</p>
<p>Zimny jako słup soli, grzeczny, obojętny,</p>
<p>Wszczął dyskurs, o czem? o czem? O córki weselu!</p>
<p>W tej chwili! O Gerwazy! uważ, przyjacielu,</p>
<p>Masz ludzkie serce! ... </p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Stolnik rzekł: &lt;&lt;Panie Soplica,</p>
<p>Właśnie przyjechał do mnie swat Kasztelanica;</p>
<p>Ty jesteś mój przyjaciel, cóż ty mówisz na to?</p>
<p>Wiesz Wasze, że mam córkę piękną i bogatą,</p>
<p>A kasztelan witebski! wszakże to w senacie</p>
<p>Niskie, drążkowe krzesło. Cóż mi radzisz, bracie?&gt;&gt;</p>
<p>Nie pamiętam już zgoła, co mu na to rzekłem,</p>
<p>Podobno nic - na konia wsiadłem i uciekłem!&quot;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Jacku! - zawołał Klucznik. - Mądre ty przyczyny</p>
<p>Wynajdujesz; cóż? one nie zmniejszą twej winy!</p>
<p>Bo wszakże zdarzało się już nieraz na świecie,</p>
<p>Że kto pokochał pańskie lub królewskie dziecię,</p>
<p>Starał się gwałtem zdobyć, przemyślał wykradać,</p>
<p>Mścił się otwarcie - ale tak chytrze śmierć zadać!</p>
<p>Panu polskiemu! w Polszcze, i w zmowie z Moskalem!&quot;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Nie byłem w zmowie! -</p>
<p>Jacek odpowiedział z żalem. -</p>
<p>Gwałtem porwać? wszak mógłbym, zza krat i zza klamek</p>
<p>Wydarłbym ją, rozbiłbym w puch ten jego zamek!</p>
<p>Miałem za sobą Dobrzyn i cztery zaścianki.</p>
<p>Ach, gdyby ona była jak nasze szlachcianki,</p>
<p>Silna i zdrowa! gdyby ucieczki, pogoni</p>
<p>Nie zlękła się i mogła słuchać szczęku broni!</p>
<p>Lecz ona biedna! tak ją rodzice pieścili,</p>
<p>Słaba, lękliwa! był to robaczek motyli,</p>
<p>Wiosenna gąsieniczka! I tak ją zagrabić,</p>
<p>Dotknąć ją zbrojną ręką - byłoby ją zabić.</p>
<p>Nie mogłem! Nie.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Mścić się otwarcie, szturmem zamek zwalić w gruzy,</p>
<p>Wstyd, boby powiedziano, żem mścił się rekuzy!</p>
<p>Kluczniku, twoje serce poczciwe nie umie</p>
<p>Uczuć, ile jest piekła w obrażonej dumie.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Szatan dumy zaczął mi lepsze plany raić:</p>
<p>Zemścić się krwawo, ale powód zemsty taić,</p>
<p>Nie bywać w zamku, miłość z serca wykorzenić,</p>
<p>Puścić w niepamięć Ewę, z inną się ożenić,</p>
<p>A potem, potem jaką wynaleźć zaczepkę,</p>
<p>Pomścić się.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>I zdało mi się zrazu, żem już serce zmienił,</p>
<p>I rad byłem z wymysłu, i - jam się ożenił</p>
<p>Z pierwszą, którąm napotkał dziewczyną ubogą!</p>
<p>Źlem zrobił - jakże byłem ukarany srogo!</p>
<p>Nie kochałem jej. Biedna matka Tadeusza,</p>
<p>Najprzywiązańsza do mnie, najpoczciwsza dusza -</p>
<p>Ale ja dawną miłość i złość w sercu dusił,</p>
<p>Byłem jakby szalony, darmom siebie musił</p>
<p>Zająć się gospodarstwem albo interesem;</p>
<p>Wszystko na próżno! Zemsty opętany biesem,</p>
<p>Zły, opryskliwy, znaleźć nie mogłem pociechy</p>
<p>W niczem na świecie - </p>
<p>i tak z grzechów w nowe grzechy...</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Zacząłem pić.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>I tak niedługo żona ma z żalu umarła</p>
<p>Zostawiwszy to dziecię, a mnie rozpacz żarła!</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Jakże mocno musiałem kochać tę niebogę,</p>
<p>Tyle lat! gdziem ja nie był! a dotąd nie mogę</p>
<p>Jej zapomnieć i zawżdy jej postać kochana</p>
<p>Stoi mi przed oczyma jakby malowana!</p>
<p>Piłem, nie mogłem zapić pamięci na chwilę</p>
<p>Ani pozbyć się, chociaż przebiegłem ziem tyle!</p>
<p>Teraz oto w habicie jestem Bożym sługą,</p>
<p>Na łożu, we krwi... O niej mówiłem tak długo! -</p>
<p>W tej chwili, o tych rzeczach mówić? Bóg wybaczy!</p>
<p>Musicie wiedzieć, w jakim żalu i rozpaczy</p>
<p>Popełniłem...</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Było to właśnie wkrótce po jej zaręczynach;</p>
<p>Wszędzie gadano tylko o jej zaręczynach:</p>
<p>Powiadano, że Ewa, gdy brała obrączkę</p>
<p>Z rąk Wojewody, mdlała, że wpadła w gorączkę,</p>
<p>Że ma początki suchot, że ustawnie szlocha;</p>
<p>Zgadywano, że kogoś potajemnie kocha...</p>
<p>Ale Stolnik, jak zawsze, spokojny, wesoły,</p>
<p>Dawał na zamku bale, zbierał przyjacioły,</p>
<p>Mnie już nie prosił - na cóż byłem mu potrzebny?</p>
<p>Mój bezład w domu, bieda, mój nałóg haniebny</p>
<p>Podały mnie na wzgardę i na śmiech przed światem!</p>
<p>Mnie, com niegdyś, rzec mogę, trząsł całym powiatem!</p>
<p>Mnie, którego Radziwiłł nazywał: kochanku!</p>
<p>Mnie, com kiedy wyjeżdżał z mojego zaścianku,</p>
<p>To liczniejszy dwór miałem niżeli książęcy!</p>
<p>Kiedym szablę dostawał, to kilka tysięcy</p>
<p>Szabel błyszczało wkoło, strasząc zamki pańskie!</p>
<p>A potem ze mnie dzieci śmiały się włościańskie!</p>
<p>Tak zrobiłem się nagle w oczach ludzkich lichy!</p>
<p>Jacek Soplica! - Kto zna, co jest czucie pychy...&quot;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Tu Bernardyn osłabiał i upadł na łoże,</p>
<p>A Klucznik rzekł wzruszony: &quot;Wielkie sądy Boże!</p>
<p>Prawda! prawda! więc to ty? i tyżeś to, Jacku</p>
<p>Soplico? pod kapturem? żyłeś po żebracku!</p>
<p>Ty, którego pamiętam, gdy zdrowy, rumiany,</p>
<p>Piękny szlachcic, gdy tobie pochlebiały pany,</p>
<p>Gdy za tobą kobiety szalały! Wąsalu!</p>
<p>Nie tak to dawno. takeś zestarzał się z żalu!</p>
<p>Jakżem ciebie nie poznał po owym wystrzale,</p>
<p>Kiedyś tak do niedźwiedzia trafił doskonale?</p>
<p>Bo nad ciebie nie miała strzelca Litwa nasza,</p>
<p>Byłeś także po Maćku pierwszy do pałasza!</p>
<p>Prawda! o tobie niegdyś śpiewały szlachcianki:</p>
<p>&lt;&lt;Oto Jacek wąs kręci, trzęsą się zaścianki,</p>
<p>A komu na swym wąsie węzełek zawiąże,</p>
<p>Ten zadrży, choćby to był sam Radziwiłł książę&gt;&gt;.</p>
<p>Zawiązałeś ty węzeł i mojemu panu!</p>
<p>Nieszczęśniku! i tyżeś? do takiego stanu?</p>
<p>Jacek Wąsal kwestarzem! wielkie sądy boże!</p>
<p>I teraz! ha! bezkarnie ujść tobie nie może,</p>
<p>Przysiągłem: kto Horeszków krwi kroplę wysączył...&quot;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Tymczasem Ksiądz na łożu usiadł i tak kończył:</p>
<p>&quot;Jeździłem koło zamku; ile biesów w głowie</p>
<p>I w sercu miałem, kto ich imiona wypowie!</p>
<p>Stolnik! zabija dziecię własne, mnie już zabił,</p>
<p>Zniszczył - Jadę pod bramę, szatan mię tam wabił.</p>
<p>Patrz, jak on hula! co dzień w zamku pijatyka,</p>
<p>Ile świec w oknach, jaka brzmi w salach muzyka!</p>
<p>I ten zamek na łysą głowę mu nie runie...</p>
<p>Pomyśl o zemście, to wnet szatan broń podsunie.</p>
<p>Ledwiem pomyślił, szatan nasyła Moskali.</p>
<p>Stałem patrząc; wiesz, jak wasz zamek szturmowali.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Bo fałsz, żebym był w jakiej z Moskalami zmowie.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&quot;Patrzyłem; różne myśli snuły się po głowie,</p>
<p>Zrazu z uśmiechem głupim, jak na pożar dziecko,</p>
<p>Patrzyłem, potem radość uczułem zbojecką,</p>
<p>Czekając, rychło zacznie palić się i walić;</p>
<p>Czasem myśl przychodziła: skoczyć, ją ocalić,</p>
<p>Nawet Stolnika...</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Broniliście się, ty wiesz, dzielnie i przytomnie.</p>
<p>Zdziwiłem się; Moskale padali wkoło mnie,</p>
<p>Bydlęta, źle strzelają! - Na widok ich klęski</p>
<p>Złość mię znowu porwała. - Ten Stolnik zwycięski!</p>
<p>I tak-że mu na świecie wszystko się powodzi?</p>
<p>I z tej strasznej napaści z tryumfem wychodzi?</p>
<p>Odjeżdżałem ze wstydem - właśnie był poranek,</p>
<p>Wtem ujrzałem, poznałem: wystąpił na ganek</p>
<p>I brylantową szpinką ku słońcu migotał,</p>
<p>I wąs pokręcał dumnie i wzrok dumny miotał,</p>
<p>I zdało mi się, że mnie szczególniej urągał,</p>
<p>Że mnie poznał i ku mnie rękę t a k wyciągał,</p>
<p>Szydząc i grożąc. - Chwytam karabin Moskala;</p>
<p>Ledwiem przyłożył, prawie nie mierzył - wypala!</p>
<p>Wiesz!...</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Przeklęta broń ognista! Kto mieczem zabija,</p>
<p>Musi składać się, natrzeć, odbija, wywija,</p>
<p>Może rozbroić wroga, miecz w pół drogi wstrzymać;</p>
<p>Ale ta broń ognista, dosyć zamek imać,</p>
<p>Chwila, jedna iskierka...</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Czyż uciekałem, kiedyś mierzył do mnie z góry?</p>
<p>Utkwiłem oczy we dwie twojej broni rury,</p>
<p>Rozpacz jakaś! żal dziwny do ziemi mnie przybił!</p>
<p>Czemuż, ach, mój Gerwazy, czemuś wtenczas chybił?</p>
<p>Łaskę byś zrobił! Widać, za pokutę grzechu</p>
<p>Trzeba było...&quot;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Tu znowu brakło mu oddechu.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Bóg widzi - rzecze Klucznik -</p>
<p>szczerze trafić chciałem!</p>
<p>Ileż ty krwi wylałeś twoim jednym strzałem,</p>
<p>Ileż klęsk spadło na nas i na twą rodzinę,</p>
<p>A wszystko to przez Waszą, Panie Jacku, winę!</p>
<p>A wszakże gdy dziś jegry Hrabię na cel wzięli,</p>
<p>Ostatniego z Horeszków, chociaż po kądzieli,</p>
<p>Tyś go zasłonił, i gdy Moskal do mnie palił,</p>
<p>Tyś mię rzucił o ziemię, tak nas dwóch ocalił.</p>
<p>Jeśli prawda, że jesteś księdzem zakonnikiem,</p>
<p>Jużci sukienka broni cię przed Scyzorykiem.</p>
<p>Bądź zdrów, więcej na Waszym nie postanę progu,</p>
<p>Z nami kwita - zostawmy resztę Panu Bogu&quot;.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Jacek rękę wyciągnął - cofnął się Gerwazy:</p>
<p>&quot;Nie mogę - rzekł - bez mego szlachectwa obrazy</p>
<p>Dotykać rękę, takiem morderstwem skrwawioną</p>
<p>Z prywatnej zemsty, nie zaś pro publico bono&quot;.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Ale Jacek, z poduszek na łoże upadłszy,</p>
<p>Zwrócił się ku Sędziemu, a był coraz bladszy</p>
<p>I niespokojnie pytał o księdza plebana,</p>
<p>I wołał na Klucznika: &quot;Zaklinam Waćpana,</p>
<p>Abyś został; wnet skończę, ledwie mam dość mocy</p>
<p>Zakończyć... Panie Klucznik!... ja umrę tej nocy!&quot;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Co, bracie? - krzyknął Sędzia - widziałem,
  wszak rana</p>
<p>Niewielka, co ty mówisz? po księdza plebana?</p>
<p>Może źle opatrzono - zaraz po doktora,</p>
<p>W apteczce jest...&quot;</p>
<p>Ksiądz przerwał: &quot;Bracie, już nie pora.</p>
<p>Miałem tam strzał dawniejszy, dostałem pod Jena,</p>
<p>Źle zgojony, a teraz draśniono - gangrena</p>
<p>Już tu - znam się na ranach, patrz, jaka krew czarna</p>
<p>Jak sadza; co tu doktor? Ale to rzecz marna;</p>
<p>Raz umieramy, jutro czy dziś oddać duszę... -</p>
<p>Panie Klucznik, przebaczysz mnie, ja skończyć muszę!</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Jest w tem zasługa: nie chcieć zostać winowajcą</p>
<p>Narodowym, choć naród okrzyczy cię zdrajcą!</p>
<p>Zwłaszcza w kim taka, jaka była we mnie duma!</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Imię zdrajcy przylgnęło do mnie jako dżuma.</p>
<p>Odwracali ode mnie twarz obywatele,</p>
<p>Uciekali ode mnie dawni przyjaciele;</p>
<p>Kto był lękliwy, z dala witał się i stronił;</p>
<p>Nawet lada chłop, lada Żyd, choć się pokłonił,</p>
<p>To mię z boku szyderskim przebijał uśmiechem;</p>
<p>Wyraz &lt;&lt;zdrajca&gt;&gt; brzmiał w uszach, odbijał się echem</p>
<p>W domie, w polu; ten wyraz od rana do zmroku</p>
<p>Wił się przede mną, jako plama w chorym oku.</p>
<p>Przecież nie byłem zdrajcą kraju!...</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Moskwa mnie uważała gwałtem za stronnika,</p>
<p>Dano Soplicom znaczną część dóbr nieboszczyka,</p>
<p>Targowiczanie potem chcieli mnie zaszczycić</p>
<p>Urzędem. Gdybym wtenczas chciał się przemoskwicić!</p>
<p>Szatan radził - już byłem możny i bogaty;</p>
<p>Gdybym został Moskalem? Najpierwsze magnaty</p>
<p>Szukałyby mych względów; nawet szlachta braty,</p>
<p>Nawet gmin, który swoim tak łacnie uwłacza,</p>
<p>Tym, którzy Moskwie służą, szczęśliwszym - przebacza!</p>
<p>Wiedziałem to, a przecież - nie mogłem.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Uciekłem z kraju!</p>
<p>Gdziem nie był! com nie cierpiał!</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Aż Bóg raczył lekarstwo jedyne objawić.</p>
<p>Poprawić się potrzeba było i naprawić,</p>
<p>Ile możności to...</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Córka Stolnika, ze swym mężem Wojewodą</p>
<p>Gdzieś w Sybir wywieziona, tam umarła młodo;</p>
<p>Zostawiła tę w kraju córkę, małą Zosię,</p>
<p>Kazałem ją hodować.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>*</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Bardziej niźli z miłości, może z głupiej pychy</p>
<p>Zabiłem; więc pokora... wszedłem między mnichy,</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Ja, niegdyś dumny z rodu, ja, com był junakiem,</p>
<p>Spuściłem głowę, kwestarz, zwałem się Robakiem,</p>
<p>Że jako robak w prochu...</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Zły przykład dla Ojczyzny, zachętę do zdrady,</p>
<p>Trzeba było okupić dobremi przykłady,</p>
<p>Krwią, poświęceniem się...</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Biłem się za kraj; gdzie? jak? zmilczę; nie dla
  chwały</p>
<p>Ziemskiej biegłem tylekroć na miecze, na strzały.</p>
<p>Milej sobie wspominam nie dzieła waleczne</p>
<p>I głośne, ale czyny ciche, użyteczne,</p>
<p>I cierpienia, których nikt...</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Udało mi się nieraz do kraju przedzierać,</p>
<p>Rozkazy wodzów nosić, wiadomości źbierać,</p>
<p>Układać zmowy... Znają i Galicyjanie</p>
<p>Ten kaptur mnisi - znają i Wielkopolanie!</p>
<p>Pracowałem przy taczkach rok w pruskiej fortecy,</p>
<p>Trzy razy Moskwa kijmi zraniła me plecy,</p>
<p>Raz już wiedli na Sybir; potem Austryjacy</p>
<p>W Szpilbergu zakopali mnie w lochach do pracy,</p>
<p>W carcer durum - a Pan Bóg wybawił mię cudem</p>
<p>I pozwolił umierać między swoim ludem,</p>
<p>Z Sakramentami.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Może i teraz, kto wie? możem znowu zgrzeszył!</p>
<p>Możem nad rozkaz wodzów powstanie przyśpieszył!</p>
<p>Ta myśl, że dóm Sopliców pierwszy się uzbroi,</p>
<p>Że pierwszą Pogoń w Litwie zatkną krewni moi!...</p>
<p>Ta myśl... zdaje się czysta...</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Chciałeś zemsty? masz! boś ty był narzędziem kary</p>
<p>Bożej! twoim Bóg mieczem rozciął me zamiary.</p>
<p>Tyś wątek spisku, tyle lat snowany, splątał!</p>
<p>Cel wielki, który całe życie me zaprzątał,</p>
<p>Ostatnie moje ziemskie uczucie na świecie,</p>
<p>Którem tulił, hodował, jak najmilsze dziecię,</p>
<p>Tyś zabił w oczach ojca, a jam ci przebaczył!</p>
<p>Ty!...&quot;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>&quot;Oby tylko równie Bóg przebaczyć raczył! -</p>
<p>Przerwał Klucznik. - Jeżeli masz przyjąć wijatyk,</p>
<p>Księże Jacku, toć ja nie luter, nie syzmatyk!</p>
<p>Kto umierającego smuci, wiem, że grzeszy.</p>
<p>Powiem tobie coś, pewnie to ciebie pocieszy:</p>
<p>Kiedy nieboszczyk pan mój upadał zraniony,</p>
<p>A ja, klęcząc nad jego piersią pochylony</p>
<p>I miecz maczając w ranę, zemstę zaprzysiągnął,</p>
<p>Pan głowę wstrząsnął, rękę ku bramie wyciągnął</p>
<p>W stronę, gdzie stałeś, i krzyż w powietrzu naznaczył;</p>
<p>Mówić nie mógł, lecz dał znak, że zbójcy przebaczył.</p>
<p>Ja też pojąłem, ale tak się z gniewu wściekłem,</p>
<p>Że o tym krzyżu nigdy i słowa nie rzekłem&quot;.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Tu rozmowę przerwały chorego cierpienia</p>
<p>I nastąpiła długa godzina milczenia.</p>
<p>Oczekują plebana. </p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Podkowy zagrzmiały,</p>
<p>Zastukał do komnaty arendarz zdyszały:</p>
<p>List ma ważny, samemu Jackowi pokaże.</p>
<p>Jacek bratu oddaje, głośno czytać każe.</p>
<p>List od Fiszera, który był natenczas szefem</p>
<p>Sztabu armiji polskiej pod księciem Józefem.</p>
<p>Donosi, że w cesarskim tajnym gabinecie</p>
<p>Stanęła wojna; Cesarz już po całym świecie</p>
<p>Ogłasza ją; sejm walny w Warszawie zwołany,</p>
<p>I skonfederowane Mazowieckie Stany</p>
<p>Wyrzeką uroczyście przyłączenie Litwy.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Jacek, słuchając, cicho odmówił modlitwy,</p>
<p>Przycisnąwszy do piersi święconą gromnicę,</p>
<p>Podniosł w niebo zatlone nadzieją źrenice</p>
<p>I zalał się ostatnich łez rozkosznych zdrojem:</p>
<p>&quot;Teraz - rzekł - Panie, sługę Twego puść z pokojem!&quot;</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Wszyscy uklękli; a wtem ozwał się pod progiem</p>
<p>Dzwonek: znak, że przyjechał pleban z Panem Bogiem.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p>Właśnie już noc schodziła i przez niebo
  mleczne,</p>
<p>Różowe, biegą pierwsze promyki słoneczne;</p>
<p>Wpadły przez szyby jako strzały brylantowe,</p>
<p>Odbiły się na łożu o chorego głowę</p>
<p>I ubrały mu złotem oblicze i skronie,</p>
<p>Że błyszczał jako święty w ognistej koronie.</p>